Armen, nobelen en geitenharensokken

 “Onze familie gaat niet over geld verdienen”, zegt Baba in één van de volgende gesprekken. “Onze familie gaat over het verzorgen en bewaren van humane relaties tussen mensen in een tijd waarin dat verloren dreigt te gaan”. “Daarom behoren wij tot de nobelen. Bij ons heeft "nobel" niets te maken met geld, het tegendeel, de meeste "nobelen" zijn tegenwoordig "arm"".

“Al mijn streven als hoofd van de familie is erop gericht de waardevolle tradities te beschermen. De voortgang van de ontwikkeling zoals die nu gaat, met de eenzijdige, prominente plaats van het “geld” daarin vormt een directe bedreiging voor onze menselijke, intieme waarden. Maar we moeten ook vooruit. Behalve dat ik dus een conservator ben van de oude tradities denk ik er ook over na hoe we verder moeten.
Die stap naar voren is voor mij Here Bugu!”.

De oude familietradities bepalen op het platteland nog een groot deel van het leven al gaan de veranderingen de afgelopen zes jaar snel.
Deze tradities gaan vooral over het in stand houden van de sociale structuren die mede mogelijk maken dat men collectief kan overleven bij de grote armoede. Minstens even belangrijk echter is ook dat het door de tradities mogelijk is om vreedzaam samen te leven met zoveel verschillende etnische groeperingen en talen in Mali.
Door de veranderingen die het gevolg zijn van de toenemende invloed van het Westen en die vooral gericht zijn op economische vooruitgang (al is het vaak de vraag over wiens vooruitgang het eigenlijk gaat) komen beide sociale systemen in de knel. Wat ik waarneem is dat de kloof tussen arm en rijk snel groter wordt en dat de animositeit tussen de etnische groeperingen toeneemt.
De tradities verschillen bij de etnische groeperingen maar gemeenschappelijk is dat de groep een overheersende rol speelt en niet het individu. De positie van de vrouw daarin is verschillend, van ondergeschikte slaaf tot dominante allesregelaar. Maar ook speelt in alle gevallen de leeftijd van de vrouw een belangrijke rol. Leeftijd verdient respect en “moeders” wil is wet. "Wat de baard overdag doet, heeft de rok 's nachts besloten". Daarentegen heeft een ongetrouwde vrouw of een kinderloze moeder het hier heel moeilijk. Soms kan dat een reden zijn, zoals in mijn omgeving, dat een jong meisje zich zelfverkozen als derde vrouw letterlijk “aanhangt” bij een oude boer om maar onder de pannen te zijn en een kind te krijgen.

onze Peulse buurvrouw Hadja organiseert de koeienfeesten waarbij de herders hun kunnen vertonen aan de meisjes en proberen bij hen in de smaak te vallen. Zij kiezen hun vriend uit!

In de familie van Baba gaat het om zes belangrijke gebruiken die hij probeert in stand te houden:

1. de gezamenlijke maaltijd:

Je eet bij voorkeur niet bij je eigen gezin maar in de grote familie (mannen en vrouwen apart en de “chef” alleen of met gasten). Het handen wassen voor en na het eten in dezelfde kom water en het eten uit dezelfde kom is belangrijk. “Samen met de hand uit dezelfde schaal eten schept een band, een vredespact tussen de eters” luidt een Malinees gezegde. Bovendien blijf je hierdoor ook na de dood met elkaar verbonden, zegt men.
(Door het uitbreken van ziektes zoals cholera en recent ebola komt hier snel verandering in. Het handen wassen gebeurt zelden meer gemeenschappelijk.)

2. het collectieve werk:

alle familieleden helpen elkaar met het bouwen van hun huizen, het oppassen op de kinderen, bij ziekte en verzorging. Daar komen geen betaalde buitenstaanders aan te pas. Iedereen levert zijn bijdrage, ook financieel, niemand heeft meer dan de ander.

3. de besnijdenis van de jongens:

(Meisjes worden in de familie van Baba niet besneden, het is verschillend bij de etnische groeperingen). Volgens Baba is de gemeenschappelijke besnijdenis (tegenwoordig tussen 6 en 10 jaar) met alle rituelen en feestelijkheden een gebeurtenis die vriendschappen doet ontstaan voor de rest van het leven en vormt het de basis van een uitgebreid netwerk over heel Mali en daarbuiten.

4. gastvrijheid:

Elke vreemdeling is welkom en mag het familiehuis beschouwen als zijn eigen huis. Deze regel gaat heel ver en werkt niet meer zoals vroeger. Het is Baba al een paar keer overkomen dat gasten er van door gingen met delen van de huisraad. Maar zijn kleine huisje zit toch altijd propvol, o.a. met Peulse meisjes van het platteland die naar Mopti worden gestuurd door hun ouders om daar te werken. Hij geeft ze onderdak om ze te beschermen. Ook tijdens de oorlog toen Mopti overstroomt werd door vluchtelingen uit het Noorden hadden veel mensen “gasten” in hun familie die ze niet kenden en
bovendien van een andere etnische groepering met andere gebruiken.

5. de feesten met alle rituele gebruiken:

Bruiloften, dopen, begrafenissen, islamitische feestdagen. Ze bepalen de structuur van het jaar en hebben voorrang op het werk. (voor de meeste mensen daarentegen bestaat nog geen vakantie en wordt in de weekenden ook vaak doorgewerkt.)

dansen op het suikerfeest op Here Bugu

6. de ruilhandel, de “troc” waarover ik in een eerdere blog schreef.

Naast deze sociale structuren die het familieleven in stand houden bestaat nog een belangrijk systeem in de Malinese samenleving dat onder druk staat, de zogenaamde “cousinage”. Het gaat hierbij om zogenaamde “schertsrelaties” tussen mensen met verschillende familienamen en uit verschillende etnische achtergrond.

Met Here Bugu zijn wij in Mali letterlijk en figuurlijk vanuit het “niets” begonnen. Helemaal aan de onderkant van de samenleving waar bovengenoemde systemen nog een stevige greep op het sociaal en economisch leven hebben.
In de Volkskrant stond onlangs een artikel: Ondernemer zoekt geitenharensokkenhulpverlener.http://www.volkskrant.nl/mondialisering/ondernemer-zoekt-geitenharensokkenhulpverlener~a3908388/

In de ogen van velen zal ik inderdaad wel gezien worden als zo’n “geitenharensok” hoewel dat niet erg bij me past. Maar het is een interessant artikel.
Ik ben het echter vooral eens met de volgende uitspraak van Einstein.

We hebben zoveel problemen in onze eigen maatschappij waarom houden we niet op andere maatschappijen daarmee te infecteren?
Ik ben ervan overtuigd dat de bottom-up benadering en het zoeken naar nieuwe samenwerkingsvormen vanuit de aansluiting aan oude waardevolle tradities het sociale kapitaal opbouwt van waaruit we nu de volgende stappen kunnen zetten. Terwijl ik dit schrijf realiseer ik me hoeveel er op Here Bugu verandert is in de afgelopen jaren met name in de sociale context. Vooral de wekelijkse maandagochtendbesprekingen zijn levendige gesprekken geworden waar niets meer herinnert aan de voorgeschreven traditionele beleefdheden.

En nu zitten we midden in de opbouw van een sociale onderneming, o.a. met de moringa, waar iedereen aan deelneemt.
Het gaat langzaam, dat wel, veranderingsprocessen gaan nu eenmaal langzaam.

maandagochtendbijeenkomst

Het doet me verdriet om projecten hier in de omgeving te zien (door ons werk voor PUM bezoeken we die zo nu en dan) die opgezet zijn met een hoge ambitie, met veel geld, samen met lokale O.N.G’s, waarvan het eindresultaat is dat de doelgroep waar het om gaat, de arme boeren, blijven zitten met een niet functionerend geheel waaruit de N.G.O. zich inmiddels heeft teruggetrokken. Die zijn alweer met het volgende project bezig.

jonge boeren laten ons een project met rijstvelden en viscultuur zien dat niet van de grond komt.

Veel investering uit het buitenland, economisch maar ook militair schiet zijn doel voorbij door onvoldoende kennis van de samenleving en door de vanzelfsprekende superioriteit van onze eigen waarden en normen. De Malinesen hebben daar overigens een uitstekend functionerend afweergeschut voor ontwikkeld. De door ons veronderstelde samenwerking is vaak slechts schijn, ondertussen gebeuren er hele andere dingen. Maar uiteindelijk werkt het ontwrichtend op de maatschappij en maakt deze ondertussen ook tot een makkelijk doelwit voor extreme groeperingen met heel andere wensen.

Tot slot:
Als ongetrouwde, vrouwelijke vreemdeling maak ik in eerste instantie deel uit van de mannelijke samenleving. Ik eet met de mannen, praat met de mannen, regel zaken met de mannen. De mannen en de vrouwenwereld zijn tot op zekere hoogte gescheiden werelden. Hoewel ik veel pogingen heb ondernomen om vriendschapen te sluiten met vrouwen is dat tot nu toe om allerlei redenen niet gelukt maar daarover later een keer.
Maar ook hier is me wel gebleken dat ons stereotype beeld van de positie van de Afrikaanse vrouw niet overeenstemt met de werkelijkheid die ik hier meemaak. Daarom vinden wij het belangrijk om ons niet op deelgroepen te richten maar op de microsamenleving in zijn geheel.